Điều 35, Luật Thanh tra năm 2010 quy định: "Trong hoạt động thanh tra, cơ quan thanh tra Nhà nước có quyền trưng tập cộng tác viên thanh tra. Cộng tác viên thanh tra là người có chuyên môn, nghiệp vụ phù hợp với nhiệm vụ thanh tra". Nghị định 97/2011/NĐ-CP cũng đã quy định một cách khái quát về tiêu chuẩn, nhiệm vụ, quyền hạn, chế độ, chính sách, trưng tập đối với cộng tác viên thanh tra.

Trên thực tế, cộng tác viên thanh tra được quản lý như thế nào? Khi nào cần trưng tập cộng tác viên thanh tra, hoạt động của họ ra sao? Vai trò của họ đã được phát huy tốt hay chưa? Có biện pháp gì để phát huy hơn nữa vai trò của họ? Bài viết này đưa ra một số kiến nghị bước đầu để tăng hiệu quả thực hiện trưng tập, quản lý và sử dụng cộng tác viên thanh tra trong hoạt động thanh tra.

Cộng tác viên thanh tra là ai?

Cộng tác viên thanh tra là người được cơ quan thanh tra Nhà nước trưng tập tham gia hoạt động thanh tra nhưng không thuộc biên chế của các cơ quan thanh tra Nhà nước.

Khác với thanh tra viên là người thuộc biên chế chính thức của cơ quan thanh tra, được bổ nhiệm vào ngạch thanh tra để thực hiện nhiệm vụ thanh tra, cộng tác viên thanh tra là người không thuộc biên chế của cơ quan thanh tra Nhà nước, chỉ được trưng tập tham gia vào hoạt động thanh tra khi cần thiết. Do vậy, tiêu chuẩn, nhiệm vụ, quyền hạn cũng như chế độ, chính sách đối với đối tượng này phần nào có sự khác biệt đối với các thành viên đoàn thanh tra thuộc biên chế chính thức của cơ quan thanh tra.

Ảnh minh họa (Thanh tra Bộ Giáo dục và Đào tạo)

Hoạt động thanh tra là hoạt động của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền được tiến hành trên tất cả mọi ngành, lĩnh vực của đời sống xã hội đó là thanh tra đối với cơ quan, tổ chức, cá nhân trực thuộc trong việc thực hiện chính sách, pháp luật, nhiệm vụ, quyền hạn được giao, thanh tra theo ngành, lĩnh vực đối với cơ quan, tổ chức, cá nhân trong việc chấp hành pháp luật chuyên ngành, quy định về chuyên môn - kỹ thuật, quy tắc quản lý thuộc ngành, lĩnh vực đó. Trong khi đó, đội ngũ thanh tra viên và người được giao thực hiện chức năng thanh tra chuyên ngành không phải lúc nào cũng đáp ứng được hết các yêu cầu mà nhiệm vụ thanh tra đặt ra. Họ có thể nắm vững nghiệp vụ thanh tra, có kiến thức quản lý Nhà nước và am hiểu pháp luật nhưng nhiều khi không có kiến thức chuyên môn sâu về ngành, lĩnh vực mà cuộc thanh tra cần, nhất là đối với thanh tra viên. Vì vậy, để đảm bảo ra được kết luận thanh tra một cách chính xác, trong nhiều cuộc thanh tra, khi xét thấy không có thanh tra viên nào đáp ứng được những yêu cầu về chuyên môn, nghiệp vụ nhất định mà nhiệm vụ thanh tra đặt ra, cơ quan thanh tra tiến hành trưng tập cộng tác viên thanh tra tham gia đoàn thanh tra để thực hiện những nhiệm vụ nhất định của cuộc thanh tra. Qua đây, có thể thấy vai trò đầu tiên của cộng tác viên thanh tra là bổ sung, hỗ trợ về mặt chuyên môn, nghiệp vụ thuộc ngành, lĩnh vực nhất định cho đoàn thanh tra, góp phần đảm bảo tính đúng đắn, chính xác của kết luận thanh tra, nâng cao chất lượng hoạt động thanh tra.

Cộng tác viên thanh tra với tư cách là thành viên của đoàn thanh tra, trên cơ sở phân công nhiệm vụ của trưởng đoàn thanh tra, cộng tác viên thanh tra có nhiệm vụ thực hiện công việc được phân công. Kết quả thanh tra của một đoàn thanh tra là sự tổng hợp, kết hợp kết quả làm việc từng thành viên trong đoàn thanh tra. Vì vậy, phẩm chất chính trị, đạo đức, trình độ chuyên môn, nghiệp vụ của cộng tác viên thanh tra có vai trò hết sức quan trọng đối với kết quả hoạt động của đoàn thanh tra mà họ tham gia. Tiến độ của cuộc thanh tra (nhanh, đúng thời hạn, kéo dài), chất lượng của cuộc thanh tra (làm rõ được sai phạm, kết luận thanh tra cụ thể rõ ràng, có tính thuyết phục...) phụ thuộc rất nhiều vào từng thành viên trong đoàn thanh tra. Do đó, nếu cộng tác viên thanh tra được trưng tập có ý thức trách nhiệm cao, thực hiện đúng, nhanh chóng nhiệm vụ được trưởng đoàn thanh tra phân công, tích cực thu thập thông tin, tài liệu liên quan đến nội dung thanh tra, theo sát hoạt động của đoàn thanh tra, phối hợp tốt với các thành viên khác của đoàn thanh tra, đưa ra những kiến nghị thiết thực cho trưởng đoàn thanh tra; báo cáo kết quả thực hiện nhiệm vụ được giao với trưởng đoàn thanh tra một cách chính xác, trung thực, khách quan thì sẽ đóng góp tích cực vào kết quả chung của đoàn thanh tra. 

Trưng tập, quản lý và sử dụng cộng tác viên thanh tra trong hoạt động thanh tra là hết sức cần thiết để nâng cao chất lượng hoạt động này. Tuy chưa có một tổng kết, đánh giá chính thức nào về vấn đề này, qua tìm hiểu thực tế, hoạt động này còn tồn tại một số vấn đề sau đây:

Một là, năng lực, ý thức trách nhiệm của một số cộng tác viên thanh tra còn chưa cao, chưa theo đúng mong muốn của cơ quan trưng tập.

Một số cộng tác viên được cơ quan quản lý trực tiếp cử đi tham gia đoàn thanh tra không có năng lực như mong muốn nên việc giao nhiệm vụ cho họ cũng có phần hạn chế.

Một số cộng tác viên chưa có ý thức tốt trong quá trình thực hiện nhiệm vụ, chưa tuân thủ tốt kỷ luật làm việc. Nhiều khâu, nhiều công việc trong quy trình tiến hành thanh tra chưa được cộng tác viên thanh tra nắm vững và thực hiện tốt, nhất là những công việc đòi hỏi phải có nghiệp vụ thanh tra vững, có kinh nghiệm làm công tác thanh tra mới có thể tiến hành tốt. Vì vậy, hiệu quả hoạt động của cộng tác viên thanh tra nhiều khi chưa đáp ứng được yêu cầu của nhiệm vụ đặt ra.

Hai là, còn xảy ra tình trạng cộng tác viên thanh tra bị chi phối nhiều bởi công việc của cơ quan, đơn vị, không thể theo sát hoạt động của đoàn thanh tra giống như các thành viên khác, chưa tập trung được thời gian để hoàn thành tốt nhất những phần việc mà trưởng đoàn thanh tra giao cho. Điều này làm giảm chất lượng tham mưu của cộng tác viên thanh tra, vô hình chung làm giảm chất lượng của báo cáo kết quả thanh tra, kết luận thanh tra, giảm kết quả hoạt động chung của cả đoàn. Do đó, mục đích của việc trưng tập cộng tác viên không đạt được.

Ba là, một số quy định về trưng tập, sử dụng cộng tác viên thanh tra chưa được các cơ quan thanh tra thực hiện nghiêm túc: Theo quy định, việc trưng tập cộng tác viên thanh tra phải được thực hiện bằng văn bản. Tuy nhiên, trong một số trường hợp việc trưng tập cộng tác viên thanh tra chỉ được thực hiện qua trao đổi trực tiếp, email; Việc thực hiện quy định cơ quan trưng tập có văn bản nhận xét về việc thực hiện nhiệm vụ của cộng tác viên thanh tra gửi cho thủ trưởng cơ quan trực tiếp quản lý người được trưng tập đôi khi còn mang tính hình thức, văn bản nhận xét nội dung còn chung chung, thiếu đánh giá cụ thể dựa trên kết quả thực hiện nhiệm vụ trong thời gian trưng tập để giúp thủ trưởng cơ quan quản lý trực tiếp làm căn cứ đánh giá công chức, viên chức.

Bốn là, việc thống kê về số lượng cộng tác viên thanh tra, tổng kết, đánh giá hiệu quả của việc trưng tập, quản lý và sử dụng cộng tác viên thanh tra chưa được các cơ quan thanh tra tiến hành trong quá trình tổng kết, đánh giá chung về hoạt động thanh tra. Vì vậy, rất khó để có thể tổng kết, đánh giá một cách toàn diện, chính xác nhất hiệu quả hoạt động, thực trạng quản lý, sử dụng cộng tác viên thanh tra.

Năm là, theo quy định của Luật Thanh tra, Nghị định 97 thì cộng tác viên thanh tra chỉ tham gia hoạt động thanh tra hành chính hoặc hoạt động thanh tra chuyên ngành theo đoàn thanh tra nhưng trên thực tế vẫn có trường hợp tiến hành trưng tập cộng tác viên thanh tra để thực hiện nhiệm vụ thanh tra không theo đoàn. Nhu cầu sử dụng cộng tác viên thanh tra không theo đoàn của một số ngành, lĩnh vực là rất lớn nên thực tế trưng tập, sử dụng cộng tác viên thanh tra của họ không theo quy định của Nghị định 97.

Ngoài ra, thực tế có những đối tượng vẫn được các cơ quan thanh tra coi là cộng tác viên thanh tra, áp dụng các chế độ chính sách giống như đối với cộng tác viên thanh tra nhưng theo quy định của pháp luật hiện hành họ không phải là cộng tác viên thanh tra, đó là những người không phải là thanh tra viên nhưng lại thuộc biên chế của cơ quan thanh tra được huy động tham gia vào đoàn thanh tra của một cơ quan thanh tra khác thì theo quy định của pháp luật họ không phải là thanh tra viên và cũng không phải là cộng tác viên thanh tra. Có thể xem họ là thành viên khác của đoàn thanh tra. Tuy nhiên, pháp luật về thanh tra hiện nay mới chỉ quy định cụ thể về thanh tra viên và cộng tác viên thanh tra, chưa có quy định cụ thể về đối tượng nói trên, việc sử dụng, quản lý, nhiệm vụ, quyền hạn và chế độ chính sách đối với họ như thế nào vẫn là một câu hỏi bỏ ngỏ. Vì vậy, một số cơ quan thanh tra khi huy động đối tượng này vẫn coi họ là cộng tác viên thanh tra và áp dụng chế độ chính sách như đối với cộng tác viên thanh tra.

Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến những tồn tại, hạn chế nói trên, trong đó chủ yếu là do cộng tác viên thanh tra không thuộc biên chế của cơ quan thanh tra nên kiến thức về chuyên môn, nghiệp vụ thanh tra không nhiều, việc bồi dưỡng kiến thức cho đối tượng này trên thực tế cũng gặp nhiều khó khăn, chỉ được tiến hành ở một số cơ quan trưng tập nhiều cộng tác viên thanh tra, có danh sách cộng tác viên thanh tra được xác lập từ trước để sẵn sàng trưng tập khi cần thiết. Họ cũng chưa nhận được sự tạo điều kiện từ phía thủ trưởng cơ quan, đơn vị quản lý trực tiếp trong quá trình tham gia hoạt động của đoàn thanh tra.

Vì vậy, trong nhiều trường hợp đã cử người đi tham gia các đoàn thanh tra nhưng thủ trưởng các cơ quan, đơn vị vẫn giao cho những người này rất nhiều nhiệm vụ mà họ buộc phải thực hiện đúng thời gian, tiến độ nếu không sẽ bị đánh giá là chưa hoàn thành nhiệm vụ được giao, ảnh hưởng đến hoạt động của cơ quan. Khi đó, dù họ có muốn hoàn thành tốt vai trò là một cộng tác viên thanh tra cũng khó có thể thực hiện được. Chưa kể, bản thân các chuyên gia nhiều khi cũng không muốn tham gia đoàn thanh tra bởi thời gian kéo dài, ảnh hưởng đến hoạt động chính của họ. Ý thức không thuộc biên chế của cơ quan thanh tra cũng khiến cho họ có trách nhiệm chưa thực sự cao đối với các nhiệm vụ mà trưởng đoàn thanh tra giao, coi trọng nhiệm vụ của cơ quan đơn vị mình hơn.

Ngoài ra, còn do một số trưởng đoàn thanh tra chưa nắm rõ được năng lực, sở trường, nguyện vọng của cộng tác viên thanh tra được trưng tập nên phân công nhiệm vụ chưa phù hợp, chưa phát huy được hết năng lực cũng như động lực làm việc của cộng tác viên thanh tra. Chính những thiếu sót, bất hợp lý, mâu thuẫn trong quy định của pháp luật đã làm ảnh hưởng đến quá trình trưng tập, quản lý, sử dụng cộng tác viên thanh tra.

Để nâng cao hiệu quả trưng tập, quản lý và sử dụng cộng tác viên thanh tra, tác giả đưa ra một số giải pháp, kiến nghị sau:

Thứ nhất, điều chỉnh một số quy định của Nghị định 97 về cộng tác viên thanh tra:

- Điều chỉnh lại quy định “cộng tác viên thanh tra là người được cơ quan thanh tra Nhà nước trưng tập tham gia đoàn thanh tra”.

Hiện nay, Luật Thanh tra và Nghị định 97 đều quy định cộng tác viên thanh tra là người được cơ quan thanh tra Nhà nước trưng tập. Tuy nhiên, như đã phân tích, thuật ngữ này không chính xác để bao quát được tất cả các cơ quan có thẩm quyền trưng tập cộng tác viên thanh tra theo quy định hiện nay, cần điều chỉnh lại như sau: Cộng tác viên thanh tra là người được cơ quan thực hiện chức năng thanh tra trưng tập để thực hiện nhiệm vụ thanh tra.

- Điều chỉnh lại thẩm quyền trưng tập cộng tác viên thanh tra cho cả thủ trưởng cơ quan quản lý Nhà nước và thủ trưởng cơ quan thanh tra do thẩm quyền ban hành quyết định thanh tra hiện nay vẫn thuộc về cả thủ trưởng cơ quan quản lý Nhà nước và thủ trưởng cơ quan thanh tra.

Hơn nữa, điều này cũng góp phần khắc phục những vướng mắc trong thực tế do việc chỉ quy định thẩm quyền trưng tập cho thủ trưởng cơ quan thanh tra gây ra như đã phân tích ở phần thực trạng.

- Xem xét lại quy định cộng tác viên thanh tra phải là công chức, viên chức để sửa đổi cho phù hợp với nhu cầu thực tế của một số ngành cần trưng tập cộng tác viên thanh tra ở khu vực tư, thậm chí là chuyên gia nước ngoài như giao thông vận tải, tài chính…

- Nghiên cứu bổ sung quy định những việc cộng tác viên thanh tra không được làm trong quá trình tham gia hoạt động đoàn thanh tra do Nghị định 97 hiện nay mới chỉ quy định những việc thanh tra viên không được làm trong quá trình thanh tra.

- Nghiên cứu và bổ sung thêm quy định đối với những người thuộc biên chế của cơ quan thanh tra khác nhưng không phải là thanh tra viên khi được huy động tham gia đoàn thanh tra nhằm phân biệt với đối tượng là cộng tác viên thanh tra. Đây là cơ sở pháp lý cho cơ quan thanh tra huy động và thực hiện tốt các chế độ, chính sách đối với tất cả thành viên đoàn thanh tra. Nếu không được coi là cộng tác viên thanh tra thì phải quy định rõ ràng họ được xếp vào đối tượng nào và có chế độ chính sách cụ thể đối với đối tượng này.

- Điều chỉnh lại quy định về chế độ, chính sách đối với cộng tác viên thanh tra. Quy định hiện nay cho thấy chưa có chế độ đãi ngộ đối với cộng tác viên thanh tra, điều khiến cho họ có thể hào hứng và tận tâm hơn khi được trưng tập vào các cuộc thanh tra. Việc quy định dự toán kinh phí trưng tập cộng tác viên hàng năm chỉ phù hợp với những cơ quan thường xuyên trưng tập, có sẵn danh sách cộng tác viên thanh tra. Đối với cơ quan chỉ được trưng tập cộng tác viên thanh tra tham gia đoàn thanh tra khi cần thiết thì quy định này không hợp lý.

Cần xem xét, điều chỉnh cụ thể quy định về kinh phí chi trả công tác phí, các điều kiện, phương tiện làm việc và các quyền lợi khác cho cộng tác viên trong hoạt động thanh tra.

- Nghiên cứu bổ sung quy định văn bản nhận xét về việc thực hiện nhiệm vụ của cộng tác viên thanh tra gửi cho thủ trưởng cơ quan trực tiếp quản lý người được trưng tập sẽ được sử dụng làm căn cứ để đánh giá mức độ hoàn thành nhiệm vụ, bình xét các danh hiệu thi đua của cộng tác viên trong năm. Quy định như vậy sẽ giúp cộng tác viên ý thức hơn về trách nhiệm của mình khi tham gia cộng tác thực hiện hoạt động thanh tra.

Ngoài ra, các quy định về trình tự, thủ tục khi trưng tập, khi kết thúc việc trưng tập cộng tác viên thanh tra cũng cần được nghiên cứu, quy định cụ thể và thể hiện thành các mẫu biểu thống nhất, thuận tiện cho hoạt động thanh tra nhằm tăng cường kỷ luật, kỷ cương hành chính trong công tác trưng tập và sử dụng cộng tác viên thanh tra.

Thứ hai, kiến nghị đối với các cơ quan trực tiếp quản lý cộng tác viên thanh tra:

- Thủ trưởng cơ quan quản lý Nhà nước cần nâng cao nhận thức đối với tầm quan trọng của việc cử người tham gia làm cộng tác viên cho đoàn thanh tra, nhất là những vụ việc phức tạp và có tính chất nghiêm trọng để góp phần phát hiện, ngăn chặn và xử lý kịp thời những hành vi vi phạm, khắc phục, bổ sung kịp thời những thiếu sót trong cơ chế quản lý của Nhà nước.

- Thủ trưởng cơ quan quản lý Nhà nước cần phải tạo điều kiện tốt nhất có thể trong khoảng thời gian công chức, viên chức do mình quản lý tham gia làm cộng tác viên thanh tra bằng cách tạo điều kiện về mặt thời gian, chuyển giao một số nhiệm vụ cho công chức, viên chức khác đảm nhiệm để công chức, viên chức được cử làm cộng tác viên thanh tra có nhiều thời gian tập trung cho các nhiệm vụ mà cơ quan thanh tra giao.

- Thủ trưởng cơ quan quản lý trực tiếp công chức, viên chức được trưng tập làm cộng tác viên thanh tra cũng cần xem xét nghiêm túc văn bản đánh giá, nhận xét của thủ trưởng cơ quan thanh tra trong quá trình được trưng tập để chủ động trong việc nắm bắt kết quả làm việc, đánh giá đúng về việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ của công chức, viên chức do mình quản lý, phân loại công chức, viên chức, xếp loại thi đua khen thưởng cho phù hợp.  

Thứ ba, kiến nghị đối với cơ quan trưng tập cộng tác viên thanh tra:

- Xác định rõ ràng nhu cầu và yêu cầu đặt ra đối với người cần trưng tập thực hiện nhiệm vụ thanh tra, trao đổi, thống nhất để trưng tập đúng người phù hợp, từ chối tiếp nhận người không phù hợp với yêu cầu; lưu ý đến mối quan hệ giữa người được trưng tập với đối tượng thanh tra để loại trừ người có mối quan hệ có thể ảnh hưởng đến việc thực hiện nhiệm vụ thanh tra và thực hiện đúng thủ tục trưng tập cộng tác viên thanh tra theo quy định.

- Một số cơ quan thanh tra thường xuyên trưng tập cộng tác viên thanh tra cần xác lập hoặc trình cấp có thẩm quyền xác lập hệ thống cộng tác viên thanh tra để nắm bắt tình hình, trao đổi thông tin phục vụ công tác thanh tra, tiến hành bồi dưỡng nghiệp vụ hoặc trưng tập thực hiện cuộc thanh tra khi cần thiết đồng thời chủ động lên kế hoạch bồi dưỡng về nghiệp vụ thanh tra cho đội ngũ này.

- Thực hiện đầy đủ chế độ, chính sách đối với cộng tác viên thanh tra trong quá trình tham gia hoạt động thanh tra. Thủ trưởng cơ quan thanh tra cần nghiêm túc thực hiện quy định đánh giá, nhận xét bằng văn bản về việc thực hiện nhiệm vụ của cộng tác viên thanh tra trong quá trình tham gia đoàn thanh tra gửi cho thủ trưởng cơ quan trực tiếp quản lý người được trưng tập. Việc nhận xét, đánh giá phải được tiến hành dựa trên những công việc được giao, kết quả hoàn thành những công việc đó, ý thức chấp hành kỷ luật trong quá trình tham gia hoạt động của đoàn thanh tra, tránh nhận xét, đánh giá chung chung.

- Nếu việc trưng tập cộng tác viên thanh tra không thường xuyên thì không cần phải có một tổng kết, đánh giá riêng về vấn đề này, nhưng khi tiến hành tổng kết, đánh giá chung theo quý, năm về hoạt động thì cơ quan thanh tra cần phải bổ sung thêm nội dung thống kê, đánh giá về số lượng, hiệu quả việc trưng tập cộng tác viên thanh tra bởi đây cũng là một nội dung hoạt động cần phải được thống kê, tổng kết, hơn nữa cũng để rút kinh nghiệm cho quá trình triển khai thực hiện tiếp theo.

Thứ tư, trưởng đoàn thanh tra cần quan tâm nắm bắt rõ năng lực của cộng tác viên được trưng tập để giao nhiệm vụ phù hợp, theo dõi quá trình làm việc để đưa ra những yêu cầu, chỉ đạo kịp thời, tạo động lực làm việc cho cộng tác viên thanh tra. Bên cạnh đó, trong quá trình tham gia hoạt động của đoàn thanh tra, cộng tác viên thanh tra phải tự mình cập nhật những kiến thức cần thiết liên quan tới nghiệp vụ thanh tra, phải theo sát hoạt động của đoàn thanh tra, tuân thủ pháp luật và sự phân công của trưởng đoàn thanh tra, phối hợp tốt với các thành viên khác của đoàn thanh tra trong quá trình thực hiện nhiệm vụ và tập trung tối đa thời gian cho việc thực hiện nhiệm vụ mà trưởng đoàn thanh tra phân công trong thời gian trưng tập./.